İlhan Bilge

Graphic Designer / Bak 09
-

English

Türkçe

You graduated from the Fine Arts Faculty of Marmara University in 1971 and started to teach at the graphic design department of the same school in 1994. It is possible to say that there are gaps in art education in Turkey as well as other forms of education. Can you evaluate the gaps based on your experience and describe the art education of your dreams?

4 things are necessary for good education:
• Good students who want to learn
• Good teachers who want to teach
• Good schools which urge the student to learn
• Administrators who want schools to provide quality education.
You will say these are given. True; but they don’t come true all the time.

Some priorities can be different than the above. Perhaps, some students go to school just to get a diploma. Some professors may want to proceed in their careers; some schools want to make money, and some administrators may push students and teachers to private schools to get the burden of education off of the shoulders of the state. Some other schools, although they don’t have designers, may change the name of their computer and art programs into graphic design – fooling both their students and the administrators. Intentionally or not (sometimes just so their students can find employment after graduation), they can distort graphic design which is vital for the future of our country.

Assuming that none of these are relevant for our country and education is a priority for everyone, I can define my dream of design education as follows:

• The financial and professional opportunites in academia is so good that, the students are in a race to build their careers staying in school. The schools are hiring the best among them as teacher candidates.

• The professors are supported by a talented and hard-working staff; they spend all their time developing their profession and the level of education.

• There is constant control over what the market lacks and what it needs (not of today, of the future). The new areas of design are included in the educative process.

• Talented students who grew up with good design, made reading and researching their life styles, wishing to learn design are gathered.

• The sessions begin right on time with full attendance. No discontinuity.

• All the students learn about all the computer programs in two semesters. The computers and the students are equal in number. Everyone works in the classroom until evening; getting their print-outs from the printer in class. They receive tons of criticism from the professors in one day, pushing them to finish the project in class in a short time.

• The most important design magazines and books can be found in the library.

• Everyone at school reads and comments on design, most of them even write about it.

We know that you are planned and disciplined. Can you tell ıs about your work space and the tools that you use?

I don’t consider myself too planned or disciplined. If I were working in another country, I would probably get fired because I lack plan and discipline.

I rented a studio in Cağaloğlu in 1978. I have been working in the same place for 29 years now, facing Hagia Sophia, and I consider myself blessed. (I don’t think that there’s another designer in the world who works looking at a 1400 year old building everyday.)

I worked with paint, brushes and rapidos until 1990s. In 1990, I switched to computers. Printers, scanners, cameras, lots of books, a huge archive. These are what I use.

You give the students more than what the syllabus offers. We observe that you not only teach them graphic design and packaging design, but you also aim to explain what it’s like to be a sensitive individual. Do you agree that artists should be leaders in a society? In what ways, do you think, can the artist fulfill his/her social responsibilities?

I am not an academic. My function in schools is to put my work experience in the education process. But while doing this, I don’t limit myself only with practice. As designer is not someone who knows how to apply or who applies what’s asked of him. It’s someone who thinks, interprets and solves. The designer shapes the world and life while he/she shapes a project. In order to do that, he/she has to know life and the world, feeling responsible to them.

The designer determines which and what amount of sources are to be used in production. Perhaps he/she doesn’t do this alone but has a gun to affect the decision makers: The magic of Design!

When you design something, you carry a responsibility for the values and the culture of the people who will receive it. You were born into that culture, you were shaped by it but you didn’t create it. So; you don’t have the right to destroy it. You are responsible for passing it to the ones after you without hurting or extenuating it.

You have a responsibility to the budget of your project. You cannot forget that you are a designer in a country which was impoverished and indebted. Every single penny that you spend – especially if you’re using foreign tools – increases the debt of your country.

You have a responsibility towards the equipment which will help publish the design. The trees that were cut down to have the paper you draw on didn’t belong to you only. They also belonged to birds, bugs and squirrels. You are responsible towards all the creatures which cannot live on the tree and inhale its oxygen…

A profession with more responsibility than can be counted here, also requires more information than we can list here. Design is much more than bringing colors and lines together to make them look attractive to people. So; a student of design has to learn much more than forming shapes.

I cannot teach these in 1-2 semesters. I don’t even know most of the things that I want to teach anyways! I just try to create will to learn and responsibility.

You are among the founders of one of the most rooted professional institutions in Turkey, GMK, which will celebrate its 30th anniversary in 2008. Can you tell us about the operations and the goals of this institution? How do you evaluate GMK in terms of the steps that it takes in order to achieve these goals?

GMK is like air graphic designers breathe in our country. It is important, but noone knows that it exists.

GMK actually turned 30 this year. Because the preparations began in 1977; it was officially founded in 1978. It stands on trust to concern and support from its members – which it receives much less than necessary – on sacrifice of its founders for 30 years and does many good deeds. I think people underestimate what’s done here because non-members also benefit from the service and the consequences.

People look at GMK from a distance, belittle what’s being done and think: “Much more can be done with the money that GMK collects. Where is all the money going?”

However, GMK keeps going using the money of the founders instead of the fees from its employees. It has money in its safe today, because it doesn’t pay for utilities for years now. Because it’s been using Kemal Molu’s office for 4 years. (Dear Kemal Molu is not an executive but he never withdrew his support for GMK).

GMK is freeriding on the hours, the days, the weeks of 7 designers (the board of directors) who has to work until wee hours to meet the deadlines. It benefits from their environment and opportunities that they don’t use for themselves. It gets its announcements printed without paying any money at all etc.

Is the final work sufficient as a result of all these? Of course not! It never was.

Can more be done? Yes, it can.

Who does it? The members.

If all 240 members of GMK spares one work day or their colleagues in a year, we would receive 240 days of service in a year. I mean people would have worked for 2000 hours for us on top of what we do for GMK. Give one, take 240. Profitable, right?

Unfortunately, it doesn’t seem possible to witness progress in packaging design in a country where production is at low levels. The designers in this country cannot seem to rival the world market. Despite all the negativities, you achieved to be the first name in packaging design in Turkey. Have you ever considered assessing your talent and creativity in another country?

I never did; and I never could…

A designer works in a certain cultural geography. He uses and develops the language of that geography. Things that colors, shapes, pictures and text fonts express are partially universal but they are local for the most part.

In 2003, I went to Pakistan to attend the preprartion process for a new tobacco brand. The client was a big tobacco producer. In one of the meetings, they told me that old cigarette packs would be renewed and that they wanted me to work on it.

I told them I couldn’t do that, that I couldn’t evaluate the value of a 25 year old design for a Pakistani consumer. I told them the job should be done by Pakistani designers. (Imagine a Danish designer renewing Kulüp Rakısı)

I know, it’s oftentimes said that the language of design is universal. The reasoning behind this idea is the usage of the same production technology all over the world. We are all oriented towards wearing the same shirts and using the same watches. It is true that the language of production is universal but the language of consumption is not. I hope it never will be. The industry should keep producing locally using universal technology. A world where everyone in the world has the same breakfast, watch the same TV show and use the same shaving cream would be a pretty boring place.

The second and the more important reason why I don’t consider working abroad: The world is our home and I have love for everyone in the world but I don’t owe them much; I actually am the creditor for most of them. However, I owe to the people of my country. I received education in schools that they built with non-existent facilities. I learned design from professors whose salaries they paid. I use the libraries, concert halls and art galleries built with their money. All this debt can only be paid by working here.

80 years ago, Mustafa Kemal Atatürk, the founder of Turkish Republic said: “Turkish Republic, who wants to protect its country and its future, should save its language from the effects of other languages.” Unfortunately the counter-revolution movement which started on the day that we lost him, impedes the development and preservation of our language. What do you think can be done to raise Turkish and reach Atatürk’s goal in a society where Turkish names decrease and foreign names are considered more “attractive”?

If I thought that authority could solve this issue and if I had that kind of authority, first I would limit the usage of foreign names in the media. Go to a newspaper stand; it is hard to find a magazine with a Turkish name. We shouldn’t be surprised when kids who grew up with textbooks are full of grammar mistakes, watching foreign movies all day, reading “Hey Girl” or “Jo Jo Club” naming their companies after foreign names.

In our country, there are people who would give foreign names to their kids if possible. How do I know this: They name their pets like that. Look at the names of pets around you in a big city, most are English names. In the country, dogs are called Karabaş, Bnek, Çomar; and cats Sarman, Duman, Zeytin. These names become so familiar that when a stranger asks “Have you seen my Sarman?”, you can respond: “No, Sarman is not here.” Now imagine the same person asking, “Is my Susie there?”

The main problem is how satisfied people are of being Turkish (or being themselves). If they’re not, you cannot force them to think, talk and write in Turkish by using force. They will find a way of distorting their language and culture no matter what.

This issue is not only about being Turkish, it’s also about being human and not losing the joy of life, that’s why it’s so important. To be able to say “Thank God I’m not someone else and I’m myself” and be happy about it is the pre-requisite of life. Thank God my eyes are brown, my height is 1.72, my hair is brown. Thank God I can read Nazım Hikmet and Karacaoğlan in their writing language. I would have a lot more than I have right now if I were born in the US or in Switzerland, but I wouldn’t have listened to Muallim İsmail Hakkı Bey or Cevdet Çağla, I wouldn’t have seen Genco Erkal and Şener Şen on stage, I wouldn’t have known Ruhi Su or Mengü Ertel, I wouldn’t have had lunch with Nermi Uygur. I would have lived and died without ever listening to İnci Çayırlı.

In societies unable to preserve their cultural independence, it’s not possible to talk about a strong, established and unique design identity. Which countries, in your opinion, created and perfected this identity?

I haven’t researched enough to answer this question but there are countries attracting my attention with their identities. For instance, the Netherlands, Poland, Japan and Iran.

Something should be noted here. We may be perceiving the designs of some countries as unique just because they use a different alphabet. Especially when we analyze design from the Middle East or the Far East, we should be more careful taking this into account.

A grad student in Marmara University (Deniz Dalman) gathered the texts of designs from different countries on a computer in order to underline this issue. If you take out Arabic or Japanese characters from a poster and replace it with Latin alphabet, the poster turned into a Swiss version.

The main problem is not which tools (pattern, photography or text font) you use, it is in which culture have you grown up. Give an electric guitar or a classical Turkish instrument to someone who grew up listening to folk music, the music that’ll come out will be Turkish music. A Turkish composer who grew up listening to American music only, will do American music (a bad version) whether you give them a classical instrument or not.

One thing shouldn’t be missed when defending universal culture instead of national culture: The thing that we are made believe in the name of universal culture is nothing but the national culture of those who lead the world economy today.

Cultural independence is not a richness of our life, it’s life itself. If you don’t have cultural independence, you don’t have political independence. Moreover, there is no “you”. You disappear in other cultures. Noone will remember whether you existed on planet earth 500 years later.

The loss of a culture impoverishes not only the owners of that culture, but everyone.

In 2004, 1000 scientists chose the word “iluga” from Tshiluba dialect in southeast Kongo as the word most hard to translate into other languages. Iluga means “A person who is willing to forgive maltreatment at first, tolerates it for the second time, but doesn’t forgive in the third time”.

If this word used by a small group in Africa didn’t survive up until today, its meaning would disappear by now and the world would be a poorer place than it is today.

Can you spare any time for yourself apart from your work in your studio and the schools that you’re teaching for? If yes, how do you use this time? What other branches of art are you interested in?

I used to go to concerts more often, trying not to miss dance shows. In recent years, I can only find the time to read regularly. I’m trying to follow movies, especially Turkish cinema. I play table tennis once a week.

Here comes the time machine question of Bak Magazine…In this imaginary journey, you can go back in time as far as you want and have dinner with any name from the world of art. Who would you pick and what would you say to them?

Can I invite more than one?

I would like to throw a dinner party at my place and invite a crowd. I would invite Şevki Bey, Refik Fersan, Aleko Bacanos, Beethoven, Bach, Miles Davis, Suphi Ziya Özbekkan, Nazım Hikmet, Fuzuli, Homeros, Dede Korkut, Dostoyevski, Baki, Antoine de Saint Exupery, Karacaoğlan, Panait Istrati, Sait Faik, Siyahkalem and Levni. I wouldn’t ask any questions. I would pull a chair to a corner and listen to their conversation.

The theme of the 9th issue of Bak Magazine is “Night”. What does this word mean to you?

Silence, studying (I used to study at night), music, love, peace, conversation, beauty (the night disguises the ugly)

1971 yılında, bugünkü adı Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi olan İstanbul Devlet Tatbiki Güzel Sanatlar Yüksek Okulu'nu bitirdiniz ve 1994'te bu okulun Grafik Sanatlar bölümünde ders vermeye başladınız. Türkiye'de eğitimin her alanında olduğu gibi sanat eğitiminde de önemli eksikliklerin göze çarptığını söylemek mümkün. Tecrübeleriniz ışığında bu eksiklikleri değerlendirerek hayalinizdeki sanat eğitimini bize anlatır mısınız?

İyi eğitim için dört şey gerekli:
• Öğrenmek isteyen, iyi öğrenciler
• Öğretmek isteyen iyi öğretmenler
• Öğrencilerin öğrenmesini isteyen, iyi okullar.
• Okulların iyi eğitim vermesini isteyen yöneticiler.

Bunlar zaten olması gereken şeyler diyeceksiniz. Doğru; olması gereken ama her zaman olmayan şeyler.

Bazılarının öncelikleri, bu saydıklarımızdan farklı olabilir: Belki de bazı öğrenciler, okula yalnızca diploma almak için geliyorlardır. Bazı öğretmenler, öncelikle kariyerlerinde ilerlemek, bazı okullar, para kazanmak, bazı yöneticiler ise öğrencileri ve öğretmenleri özel okullara ve dersanelere iteleyip, eğitim yükünü devletin sırtından atmak istiyor olabilir. Diğer bazı okullar ise, öğretim kadrolarında tasarımcı olmadığı halde, resim ya da bilgisayar eğitimi verdikleri bölümlerin adını ‘grafik bölümü’ olarak değiştirip, hem öğrencilerini, hem onların başvurduğu işyeri yöneticilerini hem de kendilerini kandırıyor olabilir. Bilerek ya da bilmeyerek (bazen yalnızca öğrencileri mezun olduktan sonra iş bulabilsinler diye) ülkemizin geleceği için hayati önemi olan tasarım mesleğini yozlaştırabilir, tanınmaz hale getirebilirler.

Bu ihtimallerin hiçbirinin bizim ülkemizde geçerli olmadığını, herkesin önceliğinin eğitim olduğunu kabul ederek, hayalimdeki tasarım eğitimini şöyle tarif edebilirim:

• Okulların akademisyenlere sunduğu maddi ve manevi olanaklar o kadar iyi ki, tasarım okullarını bitiren en iyi öğrenciler, okulda kariyer yapmak için yarışıyor. Okullar da onların en iyilerini öğretmen adayları olarak işe alıyor.

• Öğretmenler, becerikli ve çalışkan bir idari kadro tarafından destekleniyor; tüm zamanlarını mesleklerini geliştirmeye ve eğitime harcıyorlar.

• Piyasanın eksikleri ve ihtiyaçları (bugünkü değil, kendilerinin de henüz farkında olmadıkları, yarınki ihtiyaçları) sürekli izleniyor. Yeni açılan tasarım alanları eğitim programına dahil ediliyor.

• İyi tasarımlar izleyerek büyümüş, okuma ve araştırmayı hayatlarının parçası haline getirmiş, mutlaka tasarım öğrenmek isteyen, yetenekli öğrenciler bir araya toplanmış.

• Dersler tam saatinde, sınıfın tam mevcuduyla başlıyor ve bitiyor. Devamsızlık yok.

• Tüm öğrenciler, ilk iki yarıyılda bilgisayar programlarını öğreniyor. Sınıflarda öğrenci sayısı kadar bilgisayar var. Herkes akşama kadar sınıfta çalışıyor; çıktılarını sınıftaki yazıcıdan alıyor. Hocalarından gün içinde defalarca eleştiri alıp, projeyi çok kısa bir süre içinde, sınıfta bitirebiliyorlar.

• Dünyada yayımlanan önemli tasarım dergileri ve kitapları okul kütüphanesinde bulunabiliyor.

• Okulda herkes tasarım hakkında okuyor ve tartışıyor; pek çoğu da yazıyor.

Planlı ve disiplinli bir çalışma tarzınız olduğunu biliyoruz. Bize çalıştığınız ortamın özelliklerinden ve kullandığınız malzemelerden söz eder misiniz?

Ben kendimi çok planlı ve disiplinli bulmuyorum. Başka bir ülkede çalışsaydım belki de plansız ve disiplinsiz olduğum için işten atılırdım.

• Cağaloğlu’nda, 1978 yılında bir atölye kiraladım. 29 yıldır aynı yerde, Ayasofya’yı seyrederek tasarım yapıyorum ve bu konuda kendimi ayrıcalıklı görüyorum. (Dünyada 1400 yıllık bir binaya bakarak çalışan bir başka tasarımcı olduğunu sanmıyorum.)

• 1990’a kadar boyalar, fırçalar, rapidolarla çalıştım. 1990’da, bilgisayara geçtim. Yazıcılar, tarayıcılar, fotoğraf makineleri, bol bol kitap, genişçe bir arşiv. Kullandığım malzemeler bunlar.

Görev yaptığınız okullarda yıllık ders programını işlemenizin ötesinde öğrencilerinize çok değerli ve farklı bilgiler de veriyorsunuz. Onlara yalnız grafik sanatını ve uzmanı olduğunuz ambalaj tasarımını değil, duyarlı birer birey olmalarını da öğretmeyi amaçladığınızı görüyoruz. Grafik tasarımcıların ve sanatçıların, toplumda lider konumunda olması gerektiği görüşüne katılıyor musunuz? Sizce görsel sanat icra eden kişiler, toplumsal sorumluluklarını hangi yollarla yerine getirebilirler?

• Ben bir akademisyen değilim. Okullardaki işlevim, piyasa deneyimimi eğitime katmak. Ama bunu yaparken, kendimi yalnızca pratik uygulamalarla sınırlamıyorum. Tasarımcı, uygulamayı bilen ve kendinden isteneni uygulayan kişi değildir; düşünen, yorumlayan ve çözüm geliştiren kişidir. Önündeki projeyi biçimlendirirken, dünyayı ve yaşamı da biçimlendirmektedir. Bunu yapabilmek için dünyayı ve yaşamı tanımak zorundadır ve onlara karşı sorumluluk taşır.

Üretimde hangi kaynakların, ne ölçüde kullanılacağını tasarımcı belirler. Bunu belki tek başına yapmaz ama karar vericileri etkilemek için güçlü bir silaha sahiptir: Tasarımın büyüsüne!

Bir grafik tasarım yaptığınızda, onun iletileceği insanların değerlerine ve kültürüne karşı sorumluluğunuz vardır. O kültürün içine doğdunuz, onunla biçimlendiniz ama onu siz yaratmadınız. Dolayısıyla, tahrip etme hakkına sahip değilsiniz. Zedelemeden, eksiltmeden, kendinizden sonrakilere iletmekle yükümlüsünüz.

O tasarıma harcanacak paraya karşı sorumluluğunuz vardır. Fakirleştirilmiş ve borçlandırılmış bir ülkenin tasarımcısı olduğunuzu unutmamalısınız. Tasarladığınız şeyin basılması için harcanacak her kuruş -özellikle ithal malzeme kullanıyorsanız- ülkenizin borcunu biraz daha artırıyor.

O tasarımın basılması için harcanacak malzemeye karşı sorumluluğunuz vardır. Tasarladığınız kataloğun kâğıdını üretmek için kesilen ağaçlar yalnız size ait değildi. Kuşlara, sincaplara, böceklere de aitti. O ağaçların üzerinde artık yaşayamayacak, onların ürettiği oksijeni artık soluyamayacak olan her canlıya karşı da siz sorumlusunuz...

Burada sayılamayacak kadar çok sorumluluk gerektiren bir meslek, burada sayılamayacak kadar çok bilgi gerektirir. Tasarım, renklerle çizgileri bir araya getirip insanlara beğendirmekten çok daha fazla bir şeydir. Dolayısıyla, tasarım öğrencisi de biçimler oluşturmaktan çok daha fazlasını öğrenmelidir.

Ben bunları bir-iki yarıyılda öğretemem. Zaten öğretmek istediklerimin çoğunu ben de bilmiyorum. Yalnızca öğrenme isteği ve sorumluluk duygusu yaratmaya çalışıyorum.

2008'de kuruluşunun 30. yılını dolduracak olan Türkiye'nin köklü meslek kuruluşlarından GMK'nın kurucu üyeleri arasında yer alıyorsunuz. Bize bu topluluğun uygulamalarından ve hedeflerinden söz eder misiniz? GMK'nın, hedeflerine ulaşma yolunda attığı adımları nasıl değerlendiriyorsunuz?

GMK, ülkemizde grafik tasarımcıların soluduğu hava gibidir. Önemi büyüktür ama kimse varlığının farkında değildir.

GMK, aslında 30 yaşını bu yıl doldurdu. Çünkü kuruluş çalışmaları 1977’de başladı; 1978’de resmen kuruldu. Yalnızca üyelerine güvenerek, onlardan da gerekenden çok daha az ilgi ve destek görerek, yönetim kurullarında çalışan üyelerinin özverisiyle 30 yıldır ayakta duruyor ve pek çok önemli hizmet üretiyor. Üye olmayanlar da bu hizmetlerden ve sonuçlarından yararlandıkları için galiba insanlar bu yapılanları biraz da hafife alıyor.

İnsanlar GMK’ya uzaktan bakıp yapılanları küçümsüyor ve şöyle düşünüyorlar: “GMK’nın topladığı parayla çok daha fazlası yapılırdı. Bu kadar para nereye gidiyor?”

Oysa GMK, çalışmalarını topladığı aidatlardan çok, yönetim kurulu üyelerinin maddi ve manevi olanaklarını kullanarak sürdürür. Bugün kasasında para var, çünkü yıllardır kira, elektrik, su ve telefon parası ödemiyor. Çünkü dört yıldır Kemal Molu’nun ofisini kullanıyor. (Sevgili Kemal Molu, şu anda yönetim kurulu üyesi değil ama GMK’ya desteğini kesintisiz sürdürüyor.)

GMK, kendi işlerini yetiştirmek için zaten sabahlara kadar çalışmak zorunda olan yedi tasarımcının (yönetim kurulu üyelerinin) saatlerini, günlerini, haftalarını, bedava kullanıyor. Onların, kendileri için yararlanmadıkları çevrelerinin, kendileri için isteyemedikleri olanaklarından yararlanıyor. Baskı ve kâğıt parası vermeden ya da çok az vererek, duyurularını bastırıyor vb.

Bütün bunların sonunda yapılanlar yeterli mi? Tabii ki değil! Hiç bir zaman da olmadı.

Daha fazlası yapılamaz mı? Yapılır.

Kim yapar? Üyeler yapar.

GMK’nın 240 üyesinin her biri yılda bir işgününü meslektaşlarına ayırsa, yılda 240 günlük hizmet alırdık. Yani birileri bizim için, GMK yönetim kurulunun hizmetlerine ek olarak 2000 saate yakın çalışmış olurdu. Bir ver, 240 al. Kârlı değil mi?

Ne yazık ki üretimin çok düşük seviyede olduğu bir ülkede ambalaj tasarımının gelişmesi ve bu ülkedeki ambalaj tasarımcılarının dünya pazarıyla rekabet içinde olması pek mümkün görünmüyor. Tüm olumsuzluklara rağmen Türkiye'de ambalaj tasarımı denince akla ilk gelen isim olmayı başardınız. Yeteneğinizi ve yaratıcılığınızı, başka bir ülkede değerlendirmeyi düşündünüz mü?

Hiç düşünmedim; düşünemezdim de...

Tasarımcı, belirli bir kültürel coğrafya içinde çalışır. O coğrafyanın dilini kullanır ve geliştirir. Renklerin, biçimlerin, resimlerin, yazı karakterlerinin söylediği şeylerin bir bölümü kuşkusuz evrenseldir ama büyük bir bölümü de yereldir.

2003 yılında, piyasaya yeni çıkarılacak bir sigara markasının hazırlık çalışmasına katılmak üzere Pakistan’a gitmiştim. Müşteri, büyük bir sigara üreticisiydi. Bir toplantıda bana eski sigara ambalajlarının da yenileneceğini söylediler ve bu konuda da çalışmamı istediler. Onlara, bunu yapamayacağımı, 25 yıllık bir tasarımın Pakistanlı tüketici için anlamını değerlendiremeyeceğimi, bu işin Pakistanlı tasarımcılar tarafından yapılması gerektiğini söyledim. (Kulüp Rakısının ambalajını Danimarkalı bir tasarımcının yenilediğini düşünün.)

Biliyorum, son yıllarda tasarım dilinin evrensel olduğu sıkça söyleniyor. Bu kanaatin gerekçesi, aynı üretim teknolojisinin, dünyanın her tarafında kullanılıyor olması. Hepimiz aynı model gömlekler giymeye, aynı saatleri takmaya yöneltiliyoruz. Doğru, üretimin dili evrensel ama tüketimin dili henüz değil. Umarım, hiç bir zaman da olmaz. Sanayi, evrensel üretim teknolojisiyle, yerel ürünler üretmeye devam etmeli. Her ülkedeki her insanın kahvaltıda aynı şeyleri yediği, aynı yarışma programını izlediği, aynı tıraş kremini kullandığı bir dünya, herhalde çok sıkıcı bir yer olurdu.

Başka bir ülkede çalışmayı düşünmememin ikinci ve benim için daha önemli bir nedeni daha var: Dünya bizim asıl evimiz ve ben dünya üzerinde yaşayan her insana sevgi besliyorum ama onlara fazla bir borcum yok; hatta çoğundan alacaklıyım. Oysa kendi ülkemde yaşayan insanlara borçluyum. Onların, olmayan olanaklarıyla yaptıkları okullarda okudum. Maaşlarını onların ödediği öğretmenlerden tasarım öğrendim. Onların paralarıyla yapılan kütüphaneleri, konser salonlarını, sanat galerilerini kullandım. Bu kadar borcu, ancak bu ülkede çalışarak ödeyebilirim.

Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk, bundan tam 80 yıl önce şöyle diyordu; "Ülkesini, yüksek istiklâlini korumasını bilen Türk Milleti, dilini de yabancı diller boyunduruğundan kurtarmalıdır". Ne yazık ki onu yitirdiğimiz gün başlayan ve bugün de bütün hızıyla devam eden karşıdevrim hareketi, dilimizin korunup geliştirilmesi için atılan bütün adımların önünü kesiyor. Türkçe firma isimlerinin giderek azaldığı, yabancı dildeki isimlerin her geçen gün daha da "cazibeli" sayıldığı toplumumuzda, Türk dilini yeniden ayağa kaldırmak ve Atatürk'ün gösterdiği hedefe ulaşabilmek için sizce ne gibi çalışmalar yapılması gerekiyor? Sınırsız bütçeniz ve yetkiniz olsaydı hangi yolu izlerdiniz?

Bu sorunun yetki kullanarak çözümlenebileceğini düşünseydim ve yetkim de olsaydı, öncelikle medyada yabancı isim kullanılmasını önlerdim. Bir gazete bayisine gidin; Türkçe dergi adı zor bulursunuz. Okuduğu ders kitapları bile Türkçe yanlışlarıyla dolu olan, sabahtan akşama yabancı filmler izleyen, “Hey Girl” ya da “Jo Jo Club” dergileri okuyarak büyüyen çocuklar, kendi işlerini kurduklarında İngilizce isim koydular diye şaşırmamalıyız.

Bizim ülkemizde, mümkün olsa, çocuklarına bile yabancı isim koyacak insanlar yaşıyor. Bunu nereden çıkarıyorum: Hayvanlarına bu isimleri koyuyorlar. Kentlerde, çevrenizdeki ev hayvanlarının adlarına bakın, çoğu İngilizcedir. Oysa köylerde köpekler Karabaş, Benek, Çomar; kediler ise Sarman, Duman, Zeytin gibi isimlerle çağrılır. Bu isimler o kadar yerine oturur ki, tanımadığınız biri “benim Sarman orada mı” diye sorsa, “hayır, burada Sarman yok” diye yanıtlayabilirsiniz. Bir de aynı kişinin “benim Susie orada mı?” diye sorduğunu düşünün.

Temel sorun, insanların Türk oldukları için (daha doğrusu ‘kendileri’ oldukları için) ne kadar memnun oldukları. Değillerse, yetkinizi kullanarak onları Türkçe düşünmeye, Türkçe konuşup yazmaya zorlayamazsınız. Ne yapar eder, dillerini kültürlerini bozmanın, yozlaştırmanın bir yolunu bulurlar.

Bu konu, yalnızca Türk olmakla değil, insan olmakla ve yaşama sevincini kaybetmemekle ilgili; o yüzden de çok önemli. “İyi ki bir başkası değilim, ‘kendim’im” diyebilmek, sevinç duyarak yaşamanın ön koşulu. İyi ki gözlerim kahverengi, iyi ki boyum 1.72, iyi ki saçlarım kumral (idi), iyi ki Nazım Hikmet’i de, Karacaoğlan’ı da yazdıkları dilde okuyabiliyorum. Amerika’da ya da İsviçre’de doğmuş olsaydım, belki bugün sahip olmadığım pek çok şeye sahip olacaktım ama Muallim İsmail Hakkı Bey’in ya da Cevdet Çağla’nın bestelerini dinlememiş, Genco Erkal’ı ve Şener Şen’i sahnede izlememiş, Ruhi Su’yu ve Mengü Ertel’i tanımamış, Nermi Uygur’la öğle yemekleri yememiş olacaktım. İnci Çayırlı’yı hiç dinlemeden yaşayıp, ölecektim.

Kültürel bağımsızlığını koruyamamış toplumlarda güçlü, yerleşik ve özgün bir tasarım kimliğinden söz etmek mümkün görünmüyor. Sizce bu kimliği en iyi şekilde yaratmayı başarmış ve kusursuz biçimde uygulamaya devam eden ülkeler hangileri?

Bu soruya doğru yanıt verecek kadar araştırma yapmış değilim ama kimlikleriyle gözüme çarpan ülkeler var tabii. Örneğin Hollanda, Polonya, Japonya ve İran.

Burada bir şeye dikkat etmek gerekiyor. Farklı alfabe kullanan ülkelerin tasarımlarını, sırf bu yüzden, özgün tasarımlar olarak algılıyor olabiliriz. Özellikle uzakdoğu ve ortadoğu ülkelerinin tasarımlarını değerlendirirken, bu ihtimali hesaba katarak, daha dikkatli bakmalıyız.

Marmara Üniversitesi’nde bir yüksek lisans öğrencisi (Deniz Dalman) bu konuyu anlatabilmek için çeşitli ülkelerde yapılmış tasarımların yazılarını bilgisayar ortamında değiştirdi. Bir afişten Arap ya da Japon yazısını çıkarıp, yerine Latin harfleriyle dizilmiş bir metin koyduğunda o afiş bir İsviçre afişine dönüşebiliyordu.

Temel sorun, hangi malzemeleri (desen, fotoğraf ya da yazı karakteri) kullandığınız değil, hangi kültür içinde biçimlendiğiniz. Kendi türkülerini dinleyerek yetişmiş bir bestecinin eline ister saz, ister elektrogitar verin; yaptığı müzik, Türk müziği olacaktır. Yalnızca Amerikan müziği dinleyerek yetişmiş bir Türk bestecinin eline de ister saz, ister ud verin; yaptığı müzik Amerikan müziği (büyük ihtimalle, Amerikan müziğinin kötü bir kopyası) olacaktır.

Ulusal kültüre karşı evrensel kültürü savunurken bir şeyi gözden kaçırmamalı: Evrensel kültür diye kabul etmeye zorlandığımız şey, temelde, bugün dünya ekonomisini yönetenlerin ulusal kültüründen başka bir şey değil.

Kültürel bağımsızlık, yaşamınızın bir zenginliği değil, kendisi. Kültürel bağımsızlığınız yoksa, siyasi bağımsızlığınız da yoktur. Dahası, siz de yoksunuz. Başka kültürler arasında yok olup gidersiniz. Dünyada bir zamanlar yaşadınız mı yoksa hiç varolmadınız mı; 500 yıl sonra bunu kimse hatırlamaz bile. Kültürün kaybolması ise yalnız o kültürün sahiplerini değil, tüm insanları fakirleştirir.

2004 yılında, 1000 dilbilim uzmanı, başka bir dile çevrilmesi en zor kelime olarak, güneydoğu Kongo'da konuşulan Tshiluba dilindeki 'iluga' kelimesini seçmişti. İluga, 'Her hangi bir kötü muameleyi ilk seferinde affetmeye hazır, ikincisinde hoşgörü gösteren, ama üçüncüsünde asla affetmeyen kişi' demekmiş. Afrika’nın bir köşesinde, bir grup insanın kullandığı bu kelime bugüne kadar yaşamasaydı, ifade ettiği kavram da çoktan yitip giderdi ve dünya bugünkünden daha fakir bir yer olurdu.

Atölyenizdeki ve bağlı bulunduğunuz okullardaki çalışmalarınızın dışında kendinize zaman ayırabiliyor musunuz? Yanıtınız "Evet" ise, bu zamanı nasıl değerlendiriyorsunuz? Sanatın başka hangi dallarıyla ilgilisiniz?

Eskiden konserlere daha sık gider, dans gösterilerini kaçırmamaya çalışırdım. Son yıllarda düzenli olarak yalnızca kitap okumaya zaman ayırabiliyorum. Sinemayı, özellikle Türk sinemasını izlemeye çalışıyorum. Haftada bir gün de masa tenisi oynuyorum.

Sıra, Bak Dergisi'nin zaman tüneli sorusuna geldi... Bu hayali yolculukta dilediğiniz kadar eskiye gidebiliyor ve sanat tarihinden yerli veya yabancı herhangi bir isimle, birlikte akşam yemeği yiyorsunuz. Siz kimi seçer ve ona neler sormak veya söylemek isterdiniz?

Birden fazla kişi davet etmem mümkün mü?

Ben evimde bir akşam yemeği vermek ve biraz kalabalık bir grubu ağırlamak isterdim. Şevki Bey’i, Refik Fersan’ı, Aleko Bacanos’u, Beethoven’i, Bach’ı, Miles Davis’i, Suphi Ziya Özbekkan’ı, Nazım Hikmet’i, Fuzuli’yi, Homeros’u, Dede Korkut’u, Dostoyevski’yi, Baki’yi, Antoine de Saint Exupery’yi, Karacaoğlan’ı, Panait Istrati’yi, Sait Faik’i, Siyahkalem’i, Levni’yi davet ederdim ve onlara hiç bir şey sormazdım. Sandalyemi bir köşeye çeker, sohbetlerini dinlerdim.

Bak Dergisi'nde 9. sayının konusu "Gece". Bu sözcük size neleri çağrıştırıyor?

Sessizlik, ders çalışma (en çok geceleri çalışırdım), müzik, aşk, sükûnet, sohbet, güzellik (gece, çirkinlikleri örter).